- اصول بیداری درتفکر قرآنی:

ج - ۱:پرسشگری:   پرسیدن سوالات مناسب از خود و دیگران برای فهمیدن دقیق‌تر مطلب یا مسئله مطرح شده، یکی از مهم‌ترین اصول بیداری و معرفت در تفکر اسلامی است. امام صادق (ع) می‌فرماید: «ألا إنّ مفتاح العلم السّؤال» ۸۰) قرآن کریم در برخی موارد با صراحت تمام دستور می‌دهد که مسائلی را که نمی‌دانید از آگاهان و اهل ذکر سوال کنید! (ْ(فْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونن) (۱) این تفکر در مکتب و مذهب تشیع به خوبی تقویه شده و از آغاز امامت و ولایت حضرت علیی () به آن دعوت شده استت (َیُّهَا النَّاسُ سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِیی) (۲) و قرآن کریم نیز جلوه های از پرسش و پاسخ در صدر اسلام را باز گو می‌کند که بیانگر تشویق و تقویه روحیه ای پرسشگری و در نهایت بیداری است. کس وکسانی بودند که می‌آمدند از پیامبر گرامی اسلام (ص) در موضوعات و موارد متعدد سوال می‌کردند و پیامبر اسلامم () با اخلاق و ویژگی‌های رفتاری منحصر به فردی که داشت، علاوه برآنکه پاسخ آن‌ها را می‌داد، به ادامه این امر تشویق و ترغیب می‌کرد.. َالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْعِلْمُم َزَائِنُ وَ مِفْتَاحُهُ السُّؤَالُ فَاسْأَلُوا یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ فَإِنَّهُ یُؤْجَرُ فِیهِ أَرْبَعَةٌ السَّائِلُ وَ الْمُعَلِّمُ وَ الْمُسْتَمِعُ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ (۸۳) نمونه های پرسشگری در آیات قرآن کریم: الف سوال از انفاق: یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبینَ وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیمٌ (۸۴) انفاق و بخشش در تفکر اسلامی، به اجماع علما امر پسندیده و ممدوح است، اما اینکه چه چیزی را باید انفاق کرد؟ چه مقداری انفاق لازم است؟ و برای چه کسی باید انفاق کرد؟ بیداری و هوشیاری لازم را می‌طلبد. که قرآن کریم با تقویه روحیه پرسش گری، گره های کور این مسائل را گشوده است. ب سوال از اهله: (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج) (۸۵) آیه مبارکه فوق بر این دلالت دارد که اساس و بنیان دین مقدس اسلام بر بیداری جامعه بوده است، و در پی استعمار و استحمار نبوده است، از این رو مقیاس‌های برای تشخیص، معرفی می‌کند که در اختیار همگان است، و آموزش آن نیز نیازمند مربی خاص، هزینه، و بقیه تکالیف را ندارد. چنانچه در این آیه، هلال ماه را معرفی می‌کند که این مقیاس طبیعی و وسیله‌ای است که در اختیار همگان قرار دارد، با سواد و بی سواد، در زمان و در هر مکان قابل استفاده است. از طرف دیگر گذشت زمان نیز اثری بر آن نمی‌گذارد. اما به عکس مقیاسهای غیر طبیعی که ساخته و پرداخته بشری است، اولا در اختیار همه قرار نمی‌گیرد، و برفرضی قرار گیرد نیازمنده هزینه لازم، آموزش و صرف وقت است؛ لذا می‌بینیم اسلام مقیاس را گاهی وجب، گاهی گام و گاهی بند انگشتان و گاهی طول قامت و در مورد تعیین وقت، غروب آفتاب و طلوع فجر و گذشتن خورشید از نصف النهار و رؤیت ماه قرار داده است. درجای دیگر خداوند نجوم و ستارگان را وسیله هدایت و بیداری قرار داده است که باز هم در اختیار همگان است (وَ هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُون) (۸۶) ج سوال از ماه های حرام: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فیهِ قُلْ قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّه وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْل وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا (۸۷) همان گونه که ازشان نزول و سیاق آیه مبارکه بر می‌آید موضوع پرسش و پاسخ جهاد بوده است. می‌فرماید (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ).دستور این است که (قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ).و این نکته نیز از سیاق آیه قابل استنباط است که قبل از نزول اسلام، شهر های حرام (رجب، ذی القعده، ذی الحجه و محرم) وجود داشته است، که حکم آن پرسیده می‌شود. که اسلام امضا می‌کند؛ و آنچه که کمال و جامعیت دین اسلام را می‌رساند این است که مبادا این فرصت، زمینه ای باشد برای فساد مفسدین، و یا سوء استفاده عده از این قانون، که حالا جنگ نیست کارهای ضد اخلاقی دیگری که ممکن است، مرتکب شوند، لذا اسلام تمام آن‌ها را پیش بینی کرده و حکم هرکدام را بیان می‌کند؛ و می‌فرماید: (وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ). و از طرف دیگر بیداری اسلامی تقاضای آن را نیز دارد که حالا با دشمنان جنگ نداریم، آن‌ها را فراموش کنیم و به خواب غفلت فرور رویم، بلکه نسبت به تبلیغات انحرافی و شایعه پراگنی های که در این مدت ممکن است انجام دهند باید باشیم (وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا)؛ و ادامه فتنه های گری که دارند. بنابراین بیداری اسلامی این مسئله را خاطر نشان می‌کند که در تمام شرایط و زمینه و زمانه از دشمن غافل نبوده و محکم در برابر فتنه گری های آن‌ها بایستید، و به وسوسه‌های آن‌ها در زمینه ماه حرام و غیر آن اعتنا نکنید (۸۸) د سوال از خمر و میسر: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فیهِما إِثْمٌ کَبیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُون (۸۹) خمر در لغت به معنی ستر و پوشاندن است. راغب می‌گوید: اصل خمر به معنی پوشانیدن شی‌ء است و با آنچه با آن چیزی را می‌پوشانند خمار گویند ولی در تعارف، خمار مخصوص شده با آنچه زن سر خود را با آن می‌پوشاند (۹۰) اسلام منفعت که در شراب وجود را نفی نمی‌کند، اما چون مضرات آن بیشتر است، از منفعت آن دست برمی دارد، واین بیداری اسلامی که در میان خوب و خوب‌تر، خوب‌تر را انتخاب می‌کند؛ و همین طور سوال های دیگر را قرآن مطرح می‌کند، که پرداختن به هرکدام از وسع این رساله خارج است، به هر حال پاسخ هرکدام راهنمای خوب زندگی مردم قرار می‌گیرد، مثلا درباره ایتام سوال می‌شود (۹۱) مسائل عادت ماهیانه زن‌ها مطرح می‌شود (۹۲) مسائلی کلی محرمات و محللات به بحث گرفته می‌شود (۹۳) درباره روز قیامت سوال مطرح می‌شود (۹۴) از انفال می‌پرسند (۹۵) در باره روح سوال می‌کنند که مشکل مسئله جهان اسلام از صدر تاکنون بوده است (۹۶) در باره وضعیت، جایگاه و نقش کوه‌ها در زمین سوال می‌کنند (۹۷) و بسیاری از مسائل دیگر که در قرآن بگونه ای پرسش و پاسخ مطرح شده است، بیداری لازم را ارائه می‌دهد، و کسانی که پاسخ‌های دریافت شده را سرلوحه کار خویش قرار می‌دهند به هدایت و نجات می‌رسند.

ج -۲:جمع آوری اطلاعات:   روحیه پرسشگری و تشویق و تقویه آن باعث افزایش اطلاعات می‌شود. اینکه در موارد مختلف از پیامبر گرامی اسلام سوال کردند و پیامبر نیز جواب آن‌ها را داد، بی تردید به اطلاعاتشان افزوده شده و خواسته ناخواسته ذهن انسان از حال غفلت، سکوت و انجماد بیرون می‌آید.

ج - ۳: ارزیابی اطلاعات:   پس از آنکه ذهن انسان در اثر پرسشگری به اطلاعات دست یافت، این جرئت را به خود می‌دهد که آن‌ها را ارزیابی کرده و در نهایت ارزش گذاری کند.

ج -۴: نتیجه‌گیری:   ذهن بیدار و بصیر در میان موضوعاتی متعدد، موضوعی که بارم ارزشی آن بالاتر است را انتخاب می‌کند. (یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه) ۹۸ فصل دوم